Współczesna medycyna coraz częściej odchodzi od modelu skupionego wyłącznie na leczeniu objawów, zwracając się ku podejściu zintegrowanemu, w którym równie ważne jak farmakoterapia są techniki wspierające ciało i umysł pacjenta. W szczególności dotyczy to opieki paliatywnej, gdzie kluczową rolę odgrywa nie tylko wydłużenie życia, ale poprawa jego jakości w ostatnich tygodniach lub miesiącach. Chorzy onkologiczni często zmagają się z przewlekłym, trudnym do kontrolowania bólem, który pogarsza ich funkcjonowanie, nasila lęk i wpływa negatywnie na sen, apetyt oraz relacje społeczne. W tym kontekście narasta zainteresowanie terapiami uzupełniającymi, w tym osteopatią – metodą manualną, której celem jest przywrócenie równowagi w organizmie poprzez pracę z układem mięśniowo-szkieletowym, powięziowym i autonomicznym. Coraz więcej danych sugeruje, że osteopatia może skutecznie wspierać pacjentów w opiece paliatywnej, zmniejszając nasilenie bólu i ograniczając potrzebę stosowania silnych leków.

Czym jest osteopatia?

Osteopatia to gałąź medycyny manualnej, która opiera się na zasadzie wzajemnych zależności pomiędzy strukturą a funkcją ciała. W praktyce oznacza to, że zaburzenia w obrębie układu kostno-mięśniowego, powięzi, narządów wewnętrznych czy układu nerwowego mogą prowadzić do objawów bólowych, a ich korekcja za pomocą technik manualnych może przynieść ulgę. Osteopata, po dokładnym badaniu palpacyjnym i funkcjonalnym, identyfikuje tzw. dysfunkcje somatyczne, które charakteryzują się ograniczeniem ruchomości, asymetrią, zmianami napięcia tkanek oraz tkliwością. Następnie dobiera odpowiednie techniki – delikatne lub bardziej strukturalne – w celu przywrócenia harmonii i pobudzenia zdolności samoregulacyjnych organizmu. W opiece paliatywnej stosuje się głównie techniki łagodne, takie jak rozluźnianie powięziowe, techniki czaszkowo-krzyżowe czy terapia trzewna.

Znaczenie bólu w opiece paliatywnej

Ból to jeden z najczęstszych i najtrudniejszych do opanowania objawów u pacjentów w stadium terminalnym choroby nowotworowej. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia, ponad 55% pacjentów onkologicznych doświadcza bólu w trakcie leczenia, a nawet 40% cierpi nadal po zakończeniu terapii onkologicznej. Ból nie tylko wpływa na fizyczne samopoczucie, ale również nasila objawy psychiczne – lęk, depresję, bezsenność czy utratę sensu życia. Tradycyjna farmakoterapia, oparta na opioidach i niesteroidowych lekach przeciwzapalnych, choć skuteczna, często wiąże się z działaniami niepożądanymi, takimi jak nudności, zaparcia, senność czy uzależnienie. Dlatego coraz częściej poszukuje się metod wspomagających, które mogą zredukować dawki leków i jednocześnie przynieść ulgę pacjentom.

Badania Galeazziego

W 2024 roku opublikowano wyniki randomizowanego, kontrolowanego badania klinicznego przeprowadzonego przez Yanna Galezziego i współpracowników. Celem badania było sprawdzenie, czy osteopatyczne leczenie manualne (OMT – osteopathic manipulative treatment) może zmniejszyć nasilenie bólu u pacjentów onkologicznych objętych opieką paliatywną. W badaniu udział wzięło 75 pacjentów, którzy zostali losowo przydzieleni do grupy otrzymującej rzeczywistą terapię osteopatyczną lub grupy kontrolnej, w której wykonywano wyłącznie pozorowany kontakt manualny bez działania terapeutycznego. Każdy pacjent był oceniany za pomocą wizualnej skali bólu VAS oraz kwestionariusza jakości życia QLQ-C15-PAL.

Wyniki badania okazały się niezwykle obiecujące. Już od trzeciego dnia terapii pacjenci leczeni osteopatycznie doświadczali istotnego zmniejszenia dolegliwości bólowych. Po sześciu dniach od rozpoczęcia terapii odnotowano redukcję bólu o ponad 43% w grupie OMT, podczas gdy w grupie placebo było to jedynie 12–14%. Co więcej, pacjenci z pompą PCA (umożliwiającą samodzielne podanie dawki analgetyku) zgłaszali średnio o 31,6% mniejsze zapotrzebowanie na dawki leków przeciwbólowych.

Neurofizjologiczne mechanizmy działania OMT

Choć osteopatia jest terapią manualną, jej skuteczność nie ogranicza się do lokalnych efektów w obrębie mięśni czy powięzi. Coraz więcej badań potwierdza jej wpływ na układ nerwowy, hormonalny i immunologiczny. Według modelu Bialosky’ego, stymulacja mechaniczna tkanek w trakcie terapii manualnej może wywołać kaskadę neurofizjologicznych odpowiedzi prowadzących do zmniejszenia percepcji bólu. Działa to m.in. poprzez aktywację mechanizmów zstępującego hamowania bólu w centralnym układzie nerwowym oraz modulację aktywności autonomicznej – szczególnie przywspółczulnej.

Badania Cerritelliego i Ruffiniego pokazują, że OMT może zwiększać tonus nerwu błędnego, a co za tym idzie – poprawiać zmienność rytmu zatokowego (HRV), która jest markerem równowagi autonomicznej i zdrowia ogólnego. Równocześnie zaobserwowano spadek poziomu cytokin prozapalnych oraz substancji P – jednego z kluczowych neuroprzekaźników związanych z transmisją bólu. Oznacza to, że efekty osteopatii mogą mieć charakter zarówno centralny (na poziomie mózgu), jak i obwodowy (na poziomie tkanek i narządów).

Wpływ osteopatii na jakość życia pacjentów paliatywnych

Jednym z najważniejszych celów w opiece paliatywnej jest poprawa jakości życia – zarówno w wymiarze fizycznym, jak i psychicznym. Pacjenci z zaawansowaną chorobą nowotworową niejednokrotnie zmagają się z wieloma objawami jednocześnie: przewlekłym bólem, dusznością, nudnościami, utratą apetytu, bezsennością, lękiem i depresją. Tradycyjne podejście farmakologiczne, choć często konieczne, nie zawsze jest wystarczające, a w niektórych przypadkach może prowadzić do pogorszenia stanu psychicznego lub sedacji. Osteopatia, jako metoda nieinwazyjna i dobrze tolerowana, ma potencjał łagodzenia nie tylko bólu, ale i innych objawów psychosomatycznych.

W badaniu Galeazzi i wsp. zastosowano skrócony kwestionariusz jakości życia EORTC QLQ-C15-PAL, opracowany specjalnie z myślą o pacjentach paliatywnych. Uczestnicy oceniali takie aspekty jak ogólny stan zdrowia, nasilenie objawów fizycznych, poziom energii, sen oraz samopoczucie psychiczne. W grupie otrzymującej osteopatyczne leczenie manualne zaobserwowano tendencję do poprawy wszystkich badanych parametrów, choć nie wszystkie wyniki były statystycznie istotne w analizie post hoc. Mimo to, różnica pomiędzy grupami wskazuje na klinicznie istotny trend – poprawa komfortu życia, która może mieć ogromne znaczenie dla pacjentów w terminalnym stadium choroby.

Jakość życia w opiece paliatywnej to nie tylko mierzalne wskaźniki, ale też subiektywne odczucia pacjentów: poczucie godności, spokoju, sensu i kontroli nad swoim ciałem. W badaniach jakościowych, przeprowadzonych na pacjentach paliatywnych korzystających z osteopatii, opisywano m.in. uczucie „uwolnienia od napięcia”, poprawę snu, większy spokój wewnętrzny oraz zmniejszenie lęku. Te doświadczenia wskazują na głęboki wpływ terapii manualnej na dobrostan pacjenta, który wykracza poza fizyczne objawy i dotyka również wymiaru psychicznego i duchowego.

Redukcja farmakoterapii dzięki OMT – korzyści i implikacje kliniczne

Jednym z najbardziej interesujących wyników badania była obserwacja istotnego zmniejszenia zapotrzebowania na leki przeciwbólowe u pacjentów z grupy OMT. Pacjenci korzystający z pomp PCA (patient-controlled analgesia) – urządzeń umożliwiających samodzielne podawanie dawek leków przeciwbólowych – zużywali średnio o 31,6% mniej dawek w porównaniu do grupy kontrolnej. To oznacza nie tylko skuteczniejsze łagodzenie bólu, ale także mniejsze ryzyko działań niepożądanych związanych z farmakoterapią.

Zmniejszenie ilości stosowanych opioidów może przyczynić się do ograniczenia takich objawów ubocznych jak senność, zaparcia, nudności, halucynacje czy sedacja. To szczególnie istotne w kontekście pacjentów paliatywnych, u których każda poprawa funkcjonowania przekłada się na większą autonomię i możliwość kontaktu z bliskimi. Co więcej, ograniczenie farmakoterapii może zmniejszyć ryzyko interakcji lekowych – problem szczególnie powszechny u osób starszych i wielochorobowych.

Z punktu widzenia systemowego, integracja osteopatii w opiece paliatywnej może także przynieść korzyści ekonomiczne. Choć potrzebne są jeszcze dokładne analizy kosztów i efektywności, to wstępne dane sugerują, że zmniejszenie zużycia leków i skrócenie czasu hospitalizacji mogłoby kompensować koszty sesji terapeutycznych. W krajach, gdzie osteopatia jest refundowana lub zintegrowana z opieką publiczną, takie podejście może stanowić element strategii racjonalizacji kosztów leczenia przy jednoczesnym podniesieniu jakości opieki.

OMT a rytmy dobowe i autonomiczna regulacja bólu

Ciekawą obserwacją z omawianego badania była wyraźna zależność między porą dnia a odczuwaniem bólu. W grupie otrzymującej osteopatię zaobserwowano niższe poziomy bólu wieczorem niż rano, co może świadczyć o wpływie terapii na rytmy dobowe i regulację układu autonomicznego. To spostrzeżenie jest zgodne z wcześniejszymi badaniami, które wskazują, że rytm dobowy – obejmujący m.in. poziomy kortyzolu, melatoniny, napięcia układu współczulnego i przywspółczulnego – ma wpływ na intensywność odczuwanego bólu.

Osteopatia, działając poprzez stymulację receptorów interoceptywnych, może wpływać na modulację tych rytmów, prowadząc do lepszej synchronizacji układów homeostatycznych. Techniki czaszkowo-krzyżowe, znane z wpływu na ośrodkowy układ nerwowy, mogą przyczyniać się do poprawy zmienności rytmu zatokowego (HRV), a tym samym do zwiększenia aktywności przywspółczulnej. Tego typu zmiany wiążą się z lepszym snem, mniejszym poziomem lęku i zwiększoną zdolnością do regeneracji organizmu.

Równocześnie rośnie liczba badań wskazujących na związek między OMT a obniżeniem markerów zapalnych, takich jak interleukiny IL-6 i TNF-α, oraz markerów stresu oksydacyjnego. W kontekście opieki paliatywnej – gdzie przewlekły stan zapalny odgrywa istotną rolę w patofizjologii bólu – takie działanie może mieć duże znaczenie terapeutyczne. Wskazuje to na potencjał osteopatii jako terapii wpływającej nie tylko na percepcję bólu, ale również na jego przyczyny.

Ograniczenia i wyzwania badań

Choć wyniki badania Yanna Galezziego są bardzo obiecujące, należy pamiętać o pewnych ograniczeniach, które są charakterystyczne dla większości badań nad terapiami manualnymi. Po pierwsze, trudno jest całkowicie wyeliminować efekt placebo, ponieważ kontakt dotykowy sam w sobie może przynosić korzyści, niezależnie od zastosowanych technik. Choć w badaniu zastosowano grupę sham, która otrzymywała „pozorowaną terapię”, to pacjenci mogli mieć intuicyjne przeczucie, czy są leczeni aktywnie, czy nie. To z kolei może wpływać na ich subiektywne odczucia i odpowiedzi w ankietach.

Po drugie, badanie miało charakter jednoośrodkowy i było prowadzone przez jednego osteopatę, co ogranicza możliwość uogólnienia wyników na całą populację. Potrzebne są kolejne, wieloośrodkowe badania z udziałem różnych terapeutów, aby ocenić powtarzalność wyników oraz skuteczność w różnych kontekstach klinicznych.

Trzecim wyzwaniem jest trudność w standaryzacji terapii osteopatycznej. Każda sesja jest bowiem indywidualnie dostosowana do pacjenta, jego aktualnego stanu, odczuwanych dolegliwości oraz reakcji organizmu na dotyk. Choć można wyodrębnić pewne schematy (np. praca w okolicy krzyżowo-lędźwiowej, przepony czy czaszki), to jednak w praktyce każda terapia jest unikalna. Dla potrzeb badań klinicznych może to stanowić problem – trudno porównać wyniki terapii, jeśli każda sesja różni się zakresem, czasem trwania i intensywnością.

Artykuł oparty jest na badaniu naukowym: „Effect of osteopathic manipulative treatment on pain in palliative care patients: a randomized placebo-controlled clinical trial”, dostępnym pod adresem: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11801812/.